Garîbu’l-Kur’ân İlmi ve Lugatu’l-Kur’ân’la İlişkisi

• Main Author: Bayram Aktaş
• Format: Article
• Language: Turkish
• Published: Tefsir Araştırmaları Dergisi 2021-04-01
• Series: Tefsir Araştırmaları Dergisi
• Subjects: garîbu'l-kur'ân; lugatu'l-kur'ân; bilim; etkileşim; dönüşüm; tafsīr; gharīb al-qur’ān; lughāt al-qur’ān; science; interaction; transformation.
• Online Access: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tader/issue/62131/854828

Garîbu’l-Kur’ân, yabancı dillerden geçerek veya Kureyş dışı lehçelerden gelerek Kur’ân’da yer alan anlamı kapalı lafızları sûre ve âyet tertibine göre ele alan bir ilimdir. Lugatu’l-Kurân ise ilerleyen süreçte Kur’ân’da yer alan bütün lafızları alfabetik tertibe göre açıklayan Garîbu’l-Kur’ân ilminin genişleyerek lugat sistemine bürünmüş halidir. Te’lîfâtı İbn Abbas’la başlayan Kur’ân’daki anlamı kapalı lafızlar, hem Garîbu’l-Kur’ân ilminin hem de Arap dili lugatlarının ilk örnekleri olarak gösterilmektedir. Makalemizde öncelikli olarak, erken dönem te’lifâtında tanımına yer verilmeyen sonraki dönemlerde ise garibliğin kişiye göre değişen izâfî boyutuna vurgu yapılan tanımlar sebebiyle efradını câmi ağyârını mâni bir tanımı yapılamayan Garîbu’l-Kur’ân ilminin tanımı ve önemi üzerinde durulacaktır. Daha sonra Garîbu’l-Kur’ân ilminin Arap dili lugatçığı ile karşılıklı etkileşimi ve bu süreçte sınırlı sayıdaki kelimeleri ele alan Garîbu’l-Kur’ân edebiyatının zamanla Kur’ân’ın bütün lafızlarını içeren Lugatu’l-Kur’ân’lara dönüşümü meselesi ele alına-caktır. Bu dönüşümde Garîbu’l-Kur’ân te’lifâtının ilk örneklerini oluşturan Abdullah İbn Abbas (v. 68/687-688)’a ait tefsirler; Lugatu’l-Kur’ân’ların en seçkin ve meşhuru olan Isfahâni’(v. V./ XI. Yüzyılın ilk çeyreği)’nin el-Müfredât’ı başta olmak üzere çok sayıda Garîbu’l-Kur’ân ve Lugatu’l-Kur’ân türü te’lifata atıfta bulunulacaktır. Özellikle alfabetik tertibi esas alan ilk Garîbu’l-Kur’ân tefsiri olan ve her iki türün özelliklerini muhtevasında barındıran Nüzhetu’l-Kulûb fi Tefsir’i Garîbi’l-Kur’ân yazarı Muhammed b. Uzeyz es-Sicistâni (v. 330/941)’nin dilciliği ve bu sahadaki birikiminin söz konusu eserine yansımasının örnekliğinde iki tür arasındaki ilişki ortaya konulmaya çalışılacaktır. Böylelikle günümüz bazı akademik çalışmalarda dâhi tam olarak ne olduğu ortaya konulmadan üzerinde çalışma yapılan Garîbu’l-Kur’ân ilminin sınırları çizilmeye çalışılacak; aralarındaki fark gözden kaçırılarak kimi zaman birbirinin yerine konulan ve kullanılan iki türün farklılıklarının tespiti yapılacaktır.