Artykuł wycofany [Retracted article]: Brama triumfalna polskiej opowieści. Symboliczna rekonstrukcja mostu nad Chłodną wobec kryzysu dominującej polskiej narracji o Zagładzie [A Triumphant Gate of the Polish Narrative: The Symbolic Reconstruction of the Bridge over Chłodna Street in Warsaw vis-à-vis the Crisis of the Dominant Polish Holocaust Narrative]

• Main Author: Elżbieta Janicka
• Format: Article
• Language: English
• Published: Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences 2019-12-01
• Series: Studia Litteraria et Historica
• Subjects: symbolic topography; spatial turn; antisemitism; philosemitic violence; warsaw ghetto; hilberg’s triad; polish bystander (concept revision); collective narcissism; politics of memory; historical politics
• Online Access: https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/1517

This is a retracted article, whose corrected version, bearing the same title, is avalaible under the DOI: https://doi.org/10.11649/slh.2417. The correction was introduced at the request of the Author. A Triumphant Gate of the Polish Narrative: The Symbolic Reconstruction of the Bridge over Chłodna Street in Warsaw vis-à-vis the Crisis of the Dominant Polish Holocaust Narrative The article is a study of the symbolic topography of Warsaw’s Chłodna Street. In 1940–1942 Chłodna Street was an “Aryan” border strip, dividing the Small and Large Ghettos. For the past quarter of century, the symbolic landmark dominating within this space have been the subsequent commemorations of the Ghetto’s wooden footbridge that existed here between January and August 1942. These commemorative artefacts evolved from a counter-commemoration (1996), through a commemoration with the use of painting (2007) and photography (2008), to a symbolic reconstruction of the bridge (2011). The analysis of this dynamics, from representation of an object to its materialization, is complemented by a reconstruction of the patterns and stakes of narratives that make up the subsequent layers of the Chłodna Street narrative palimpsest. An important context of the analysis, apart from the history of the site, is the fact that today, the means of control over the space of the former Ghetto are in exclusive possession of the non-Jewish majority. A breaking point in the commemoration process was Roman Polański’s film The Pianist (2002). The bridge over Chłodna was reconstructed “one to one” – in Warsaw but outside the space of the former Warsaw Ghetto. The film was shot in the midst of a nationwide debate taking place in Poland over Jan Tomasz Gross’s book Neighbors (2000). The debate concerned the Poles’ participation in the Holocaust and the socio-cultural determinants of their attitudes and behaviors. Within the Polish dominant culture, the narrative shock was so immense that a return to the old Polish tale of heroism and martyrdom seemed impossible. Meanwhile the mainstream journalistic discourse cast Gross and Polański on the two sides of a narrative opposition. The former supposedly represented subjectivism and rash generalizations, while the latter was supposed to embody objectivism and fair judgment. The silhouette of the bridge over Chłodna Street merged at that point with a counterfactual vision of the Polish context of the Holocaust. The international success of The Pianist (Palme d’Or and Oscar) sealed the evolution of the bridge as a figure: from an abject to an object of desire, a tourist attraction, and an export. (A separate issue, also tackled in the article, is how the story told in the film relates to the story of Władysław Szpilman, mediated originally by Szpilman’s ghostwriter Jerzy Walfdorff and then by the scriptwriters, Ronald Harwood and Roman Polański. In both cases the most serious discrepancies concern depictions of the Poles’ attitudes toward the Jews during, but also before, the Holocaust). The success of the film was the determining factor in a decision made to invest public funds in another, and thus far last, commemoration of the bridge over Chłodna: its symbolic reconstruction in situ. What was reconstructed was not so much the bridge as it was in 1942 but the bridge from the film, and with it – the film’s idealized portrayal of the Polish context of the Holocaust. The figure of the bridge suggests tight isolation of Jews and Poles – an isolation instituted by the Germans. By so doing, it feeds into the image of Poles as helpless bystanders (onlookers/gawkers, at times even witnesses) in the face of the Holocaust. The figure of the Polish bystander/witness to the Holocaust, in its turn, is a key figure of Polish innocence. In addition, the symbolic reconstruction of the bridge draws the attention of the users of this space away from another site on Chłodna Street, where Jews and Poles came in direct contact throughout the entire existence of the Warsaw Ghetto. By obscuring the factual state of affairs uncovered as a result of the Jedwabne debate, the symbolic reconstruction of the bridge over Chłodna Street functions as a discourse-reproducing machine of sorts, allowing the dominant majority to „indulge in retrospective hallucination.” The article uncovers the workings of a roly-poly narrative mechanism that renders impossible any successful reassessment and rejection of the Polish dominant culture and prevents common knowledge about facts from bearing in any way on the collective consciousness.   To jest wycofany artykuł, którego poprawiona wersja o tym samym tytule jest dostępna pod następującym numerem DOI: https://doi.org/10.11649/slh.2417. Korekty artykułu dokonano na prośbę Autorki.   Brama triumfalna polskiej opowieści. Symboliczna rekonstrukcja mostu nad Chłodną wobec kryzysu dominującej polskiej narracji o Zagładzie Tekst zawiera studium topografii symbolicznej ulicy Chłodnej w Warszawie. W latach 1940–1942 Chłodna była „aryjskim” pasem granicznym dzielącym małe i duże getto. Dominantę symboliczną w analizowanej przestrzeni stanowią dzisiaj upamiętnienia gettowego drewnianego mostu dla pieszych, który istniał w tym miejscu od stycznia do sierpnia 1942 roku. Owe komemoracyjne artefakty ewoluowały od przeciwupamiętnienia (1996), przez upamiętnienia wykorzystujące malarstwo (2007) i fotografię (2008), do symbolicznej rekonstrukcji mostu nad Chłodną (2011). Analizie dynamiki wiodącej od reprezentacji przedmiotu ku jego materializacji towarzyszy rekonstrukcja wzorów i stawek narracji składających się na kolejne warstwy narracyjnego palimpsestu. Prócz historii miejsca istotnym kontekstem analizy jest fakt, że środki kontroli przestrzeni dawnego getta stanowią dzisiaj wyłączną własność nieżydowskiej większości. Przełomem w procesie komemoracji był film Romana Polańskiego Pianista (2002). Wówczas to most nad Chłodną został zrekonstruowany w skali 1:1 – w Warszawie, lecz poza obszarem dawnego getta. Zdjęcia do filmu miały miejsce w trakcie ogólnokrajowej debaty o książce Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi (2000). Debata dotyczyła współudziału Polaków w Zagładzie oraz społeczno-kulturowych uwarunkowań ich postaw i zachowań. Dla polskiej kultury dominującej był to wstrząs narracyjny tak potężny, że zdawał się wykluczać powrót do dawnej polskiej opowieści heroiczno-martyrologicznej. Tymczasem dyskurs prasowy głównego nurtu ustawił Grossa i Polańskiego w narracyjnej opozycji. O ile pierwszy miał reprezentować subiektywizm i pochopne uogólnienia, o tyle drugi miał wnosić obiektywizm i sprawiedliwy osąd. Sylwetka mostu nad Chłodną zespoliła się wówczas z kontrfaktyczną wizją polskiego kontekstu Zagłady. Międzynarodowa kariera Pianisty (Złota Palma i Oscar) przypieczętowała ewolucję figury mostu: od abiektu do obiektu pożądania, atrakcji turystycznej i towaru eksportowego. (Osobno rozważaną kwestią jest relacja filmowej opowieści do opowieści Władysława Szpilmana już wyjściowo spisanej przez ghostwritera Jerzego Waldorffa, dodatkowo zaś zapośredniczonej przez scenarzystów Ronalda Harwooda i Romana Polańskiego. W obu wypadkach najpoważniejsze rozbieżności dotyczą obrazu stosunku Polaków do Żydów w okresie Zagłady, a także przed Zagładą). Sukces Pianisty przesądził o inwestycji funduszy publicznych w kolejne i ostatnie upamiętnienie mostu nad Chłodną: rekonstrukcję symboliczną in situ. Przedmiotem rekonstrukcji stał się nie tyle most z 1942 roku, ile most filmowy, a wraz z nim wyidealizowany filmowy wizerunek polskiego kontekstu Zagłady. Figura mostu sugeruje szczelną izolację Żydów i Polaków – przez Niemców. Podsyca tym samym wyobrażenie o Polakach jako bezsilnych świadkach Zagłady (bystander/onlooker w porywach do witness). Figura polskiego świadka Zagłady natomiast jest kluczową figurą polskiej niewinności. Dodatkowo symboliczna rekonstrukcja mostu odwraca uwagę użytkowników przestrzeni od miejsca zlokalizowanego przy tej samej ulicy, w którym Polacy i Żydzi mieli styczność bezpośrednią przez cały okres istnienia getta warszawskiego. Zasłaniając stan faktyczny odsłonięty w wyniku debaty jedwabieńskiej, symboliczna rekonstrukcja mostu nad Chłodną stanowi rodzaj maszyny do reprodukcji dyskursu, który zapewnia większości dominującej „rozkosz retrospektywnych halucynacji”. Tekst przynosi rozpoznanie narracyjnego mechanizmu typu wańka-wstańka, który sprawia, że rewizja polskiej kultury dominującej nie dochodzi do skutku, a powszechna wiedza o rzeczywistości nie znajduje odzwierciedlenia w świadomości zbiorowej.