II. Meşrutiyet Döneminde Çocuklar İçin Yazılmış ʻAmelî İlmiḥal (1328) Ders Kitabının Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi

• Main Author: Halise Kader Zengi̇n
• Format: Article
• Language: Turkish
• Published: Cumhuriyet University 2019-06-01
• Series: Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
• Subjects: religious education; halim sabit; ʻamelī i҆lmiḥal; primary school; children; çocuk; sıbyan mektebi; din eğitimi; ʻamelî i̇lmiḥal
• Online Access: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuid/issue/43612/543680?publisher=cumhuriyet

II. Meşrutiyet dönemi birçok alanda yenilenmenin yaşandığı bir zaman dilimidir. Siyasal, sosyal ve eğitsel alanda görülen değişmeler din eğitimine de yansımıştır. Bunun örneklerinden bir tanesi olan Ameli İlmihal ders kitabı, Halim Sabit (Ö. 1946) tarafından kaleme alınmış 5 cilt olarak öğretmen ve öğrencilere yönelik ayrı ayrı hazırlanmıştır. Bu çalışmanın temel amacı Amelî İlmihal ders kitabının din eğitimi açısından değerlendirilmesidir. Bu amaçla şu sorulara cevap aranmıştır: Öğrenci ve öğretmenlere yönelik yazılmış ilmihal kitaplarında hangi konular işlenmiştir? Öğretilen konuların içeriği din eğitimi açısından uygun mudur? Öğretmenlere yönelik ilmihal kitaplarında hangi yöntem ve teknikler, dikkat edilmesi gereken hususlar önerilmektedir?” Araştırma, öğretmen ve öğrenci ders kitaplarından her ikisine de birinci sınıf düzeyinde ulaşılması sebebiyle sadece bu sınıfın kitaplarıyla sınırlandırılmıştır. Doküman inceleme yoluyla veriler toplanılmış, Osmanlıca olan metinler Türkçeye transkrip edilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde içerik analizi kullanılmıştır. Araştırma konusu olan her iki kitap incelendiğinde inanç, ibadet, toplumsal konuların işlendiği, dua ve sûrelerin ezberletildiği sonucuna varılmıştır. İnanç konularında çocukların gelişim seviyelerine uygun olmayacak Allah korkusu, cehennem, ahiret konularında içeriklere yer verildiği sonucuna ulaşılmıştır. Özet: İlmihal eğitimi, İslam din eğitimi tarihinde önemli yer işgal etmiştir. Dinen hem yetişkinlerin hem de çocukların inanç ve ibadet esaslarını öğrenmesi, bununla gündelik yaşamını şekillendirmesi hedeflenmiştir. Bu bağlamda mesela Osmanlı döneminde II. Mahmut devrinde, erkek çocukların sıbyan mektebine zorunlu olarak devamı istenmiştir. Böylece çocukların ilmihal ve İslam şeriatını layıkıyla öğrenmesi sağlanmıştır. Sıbyan mekteplerinde çocuklara Kur’an-ı Kerim okumaları için elifba öğretilmiş, dinî vazifelerin gerektirdiği kadar basit bilgiler verilmiş, yazı yazma becerisi kazandırılmış ve dört işlem kuralları ezberletilmiştir.II. Meşrutiyet dönemi birçok alanda yenilenmenin yaşandığı bir zaman dilimidir.  Aşırı özgürlükçü hava eğitime de yansımıştır. Özellikle Balkan savaşlarından sonra, çökmekte olan devletin eğitim yoluyla kurtulacağı fikri hâkim olmuştur. İlk kez bu dönemde kızlar için yükseköğretim kurumu ve küçük çocuklar için anaokulu açılmıştır. Öğretimde pedagoji bilgisinin önemi fark edilerek öğrencilerin gözleme ve deneye, kendilerinin araştırıp bulacağı bir sisteme geçiş yapılmıştır. Eğitim öğretim metotlarında yenileşmeler görülmeye başlanmıştır. Ezberciliğe ciddi anlamda karşı çıkılmış, soru cevap ve anlatma eski yöntemler olarak görülmüştür. Bunun yerine gezi gözlem ve keşfetmenin kullanılması önerilmiştir.  Siyasal, sosyal ve eğitsel alanda görülen değişmeler din eğitimine de yansımıştır. Yeni getirilen yöntemlerin bir yansıması olarak çocuklara yönelik hazırlanan ilmihal kitaplarında değişmeler görülmüştür.  Bunun örneklerinden bir tanesi olan Ameli İlmihal ders kitabı, Halim Sabit tarafından kaleme alınmış, 5 cilt olarak öğretmen ve öğrencilere yönelik ayrı ayrı hazırlanmıştır. Bu çalışmanın temel amacı Amelî İlmihal ders kitabının din eğitimi açısından değerlendirilmesidir. Bu amaçla şu sorulara cevap aranmıştır: Öğrenci ve öğretmenlere yönelik yazılmış ilmihal kitaplarında hangi konular işlenmiştir? Öğretilen konuların içeriği çocukların dinî gelişimlerine uygun mudur? Öğretmenlere yönelik ilmihal kitaplarında hangi yöntem ve teknikler, dikkat edilmesi gereken hususlar önerilmektedir?” Araştırma, öğretmen ve öğrenci ders kitaplarından her ikisine de birinci sınıf düzeyinde ulaşılması sebebiyle sadece bu sınıfın kitaplarıyla sınırlandırılmıştır. Doküman inceleme yoluyla veriler toplanılmış, Osmanlıca olan metinler Türkçeye transkribe edilmiştir. Birinci seneye ait öğrencilere yönelik hazırlanmış ders kitabı 21 levhadan oluşmaktadır. Cümleler oldukça öz ve kısadır. Levha’larda geçen içerik, üzerinde konuşulmaya ve açıklanmaya oldukça uygun bir yapıdadır. Levhalar üzerinde konu başlıkları yer almamıştır. Dili Osmanlı Türkçesi’dir. Kitapta işlenen konuları şu temalar altında ifade etmek mümkündür:Dua ve Sûreler: Eûzu Besmele, Kelime-i Tevhid, Kelime-i Şehadet, Fatiha Sûresi, Sûbhanerabbiyel Âla, Sûbhanerabbiyel Azim, Esselamu Aleykum ve Rahmetullah, Tahiyyat, Salavatı Şerife (Salli Barik), İhlas Sûresi, Kevser Sûresi, Sûbhaneke Duası, Kunut Duaları.İnanç Konuları: Allah,  Allah Korkusu, Allah’a Şükür,  Kur’an-ı Kerim, Peygamberler, Hz. Muhammed, Ahiret, Cennet Cehennem, Melekler.İbadet Konuları: Zekât, Abdest, Namaz, Ezan, Genel olarak ibadetler (Beş Vakit Namaz, Oruç, Zekât, Hac)Toplumsal Konular: Arkadaşlık, Yetimlere Küçüklere Şefkat Gösterme, Anne Babayı Sevme, Müslümanlar Kardeştir, İnsan Sevgisi, Yaşlılara Saygı, Ulemaya Saygı.Birinci seneye ait öğretmenlere yönelik hazırlanmış ders kitabı ise; 22 konudan oluşmuştur. 69 sayfa ve Osmanlı Türkçesi’dir. Öğrenci ders kitabında konu başlıkları yer almadığından, öğretmen ders kitabında bulunan konuların isimlerini belirtmek uygun olacaktır:1. Konu: Kelime-i Tevhid ve Kelime-i Şehadet’in ezberlettirilmesi; 2. Konu: Çocuklarda ulûhiyyet hakkında fikirler uyandırma; 3. Konu: Cenab-ı Allah’ın zati sıfatları; 4. Konu: Allah sevgisi; 5. Konu: Melekler; 6. Konu: İlahî kitaplar; 7. Konu: Peygamberler; 8. Konu: Ahiret; 9. Konu: Nimete şükür; 10. Konu: Tevbe; 11. Konu: Dili kötü sözden ve gıybetten koruma; 12. Konu: Zekât ve sadaka; 13. Konu: Riya ve iyiliği başa kakmak; 14. Konu: Hz. Peygamber’e sevgi; 15. Konu: Ebeveyne sevgi; 16. Konu: İslam kardeşliği;17. Konu: İnsan sevgisi; 18. Konu: Abdest; 19. Konu: Namaz; 20. Konu: Yaşlılara saygı; 21. Konu: Ulemaya sevgi; 22. Konu: Allah korkusu.Derste kullanılacak yöntem ve tekniklerle ilgili de bilgi veren Sabit, öğretmenin kitaba bakarak değil ezberden öğretmesine vurgu yapmıştır. Öğrenciye ancak bu şekilde etki edeceğini düşünmüştür. Çocuğa göre bir dil kullanmak, yeni öğreneceği konularda önce bir giriş yapmak ve konuya dikkatlerini çekmek, aşama aşama konuyu öğretmek tavsiye edilmiştir. Bir diğer öneri de, bugünkü anlamda bilginin uzun süreli hafızada yer etmesi için öğretmenden yapmasını istediği uygulamalardır. Öğretmen, bir konuyu öğretirken birkaç defa tekrar etmeli, öğrencilerin unuttuğu bir konuyu hemen hatırlatmamalı, bir öğrenciyle konuşarak ona buldurmalıdır. Ayağa kaldırılıp söz verilen öğrenci dersin sonuna kadar öyle kalmamalı, sırasıyla başka öğrencilerle de konu konuşulmalıdır. Bir konu iyice anlaşılmadan geçilmemelidir, öğrenilmiş konuların da unutulmaması için öğretmen tarafından sınıfta konuşmalar açılması gerekmektedir. Her dersin ilk on beş dakikası daha önce öğrenilmiş konuların tekrarına ayrılmalıdır. Verilerin analizi kısmında içerik analizi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda kitapta inanç, ibadet, toplumsal konuların işlendiği, dua ve sûrelerin ezberletildiği sonucuna varılmıştır. İnanç konularında çocukların gelişim seviyelerine uygun olmayacak Allah korkusu, cehennem, ahiret konularında içeriklere yer verildiği sonucuna ulaşılmıştır.