बृहदारण्यकोपनिषदि यज्ञप्रसङ्गः – एकं समीक्षात्मकमालोचनम्

• Main Author: RITA PAL
• Format: Article
• Language: English
• Published: DR. SUGYAN KUMAR MAHANTY, CENTRAL SANSKRIT UNIVERSITY, VEDAVYAS CAMPUS, BALAHAR, DIST. KANGRA,TEHSIL-RAKKAR, H.P. INDIA, PIN – 177108 2019-06-01
• Series: Prachi Prajna
• Subjects: यज्ञप्रसङ्गः
• Online Access: https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxwcmFhY2hpcHJham5hYXxneDoyZTliYzcwMzg4MmVlMTI5

यज्ञः अनुष्ठानसाध्यः । वेदेषु मन्त्रभागे ब्राह्मणभागे च आम्नायस्य क्रियार्थप्राधान्यात् यज्ञकर्मण एव प्राबल्यम् । वेदाङ्गानामपि वेदार्थोपकारकतया यज्ञतत्त्वप्रतिपादने तत्त्वतः वस्तुगतदृष्ट्या च विशेषेणोपयोगः उपपद्यते एव । संहिता-ब्राह्मणयुक्तायाः उपनिषदः ब्रह्मतत्त्वोपपादकत्वेऽपि क्रियाविशेषबहुलयज्ञतत्त्वेन सह सम्बन्धः मूलतः अविच्छिन्न एव दृश्यते । आपाततस्तु यज्ञः क्रियात्मकः, ब्रह्म तु निर्विकारं निष्क्रियञ्चेति । अतः धर्मस्वरूपभूतयज्ञकर्मणा सह नित्य-शुद्ध-बुद्ध-मुक्तस्वभावब्रह्मणः स्वत एव आपाततो विरोधाभास प्रतीतिसाक्षिकः यज्ञीयचेतनाप्रदीप्तबुद्धीनां वैदिकऋषीणां यज्ञकर्मतः अत्यन्तभिन्नेऽपि उपनिषत्प्रतिपाद्ये ब्रह्मविषये यज्ञप्रदीप्तालोकेन ब्रह्मविज्ञानमार्गस्य समुद्दीपनं समालोक्यते । अस्मादेव कारणात् उपनिषद्यपि यज्ञानां यज्ञाङ्गानाश्रितोपासनानामपि बाहुल्येन ब्रह्मविज्ञानप्रसङ्गेन उपस्थितिद्वारेण विवृतिः समुपलभ्यते । षडध्याय्यां बृहदारण्यकोपनिषदि यज्ञतत्त्वस्य मूलभित्तिस्थानीयानि अत्यावश्यकोपादानानि इतस्ततः आलोचितानि ।